Khoa học viễn tưởng (science fiction/sci fi) là một đề tài rất nhiều người ưa thích. Hẳn bạn đã từng đọc một cuốn tiểu thuyết, xem một bộ phim với mác “khoa học viễn tưởng” hoặc “giả tưởng” rồi đúng không? Thế khoa học viễn tưởng là gì vậy? Cùng tìm hiểu nhé.
1) Định nghĩa khoa học viễn tưởng
Khoa học viễn tưởng là một chi của dòng “speculative fiction” (giả tưởng tự biện), bao gồm những tác phẩm văn học, phim, tranh ảnh,… chứa các mô típ giả tưởng dựa trên khoa học như công nghệ tương lai, du hành vũ trụ, du hành thời gian, các vũ trụ song song, người ngoài hành tinh,… Khoa học viễn tưởng thường đi vào khám phá những hệ luỵ, ảnh hưởng tiềm tàng của các phát kiến khoa học. Bởi vậy nó được gọi là “dòng văn của các ý tưởng.” Khoa học viễn tưởng rất ít khi chứa các yếu tố siêu nhiên, luôn phải phát triển dựa trên những kiến thức hoặc học thuyết khoa học đã được chấp nhận tại thời điểm tác phẩm ra đời.
2) Định nghĩa từ giới chuyên môn
Khoa học viễn tưởng khét tiếng là một đề tài khó định nghĩa bởi vì nó bao quát quá nhiều chủ đề và chi thể loại. Damon Knight, nhà văn viết truyện ngắn khoa học viễn tưởng nổi tiếng, đã hài hước đùa rằng, “Chỉ vào cái gì xong bảo nó là khoa học viễn tưởng thì nó trở thành khoa học viễn tưởng.” Nhà văn Mark C. Glassy cũng đồng tình với Knight, và ông đưa quan điểm rằng công việc định nghĩa khoa học viễn tưởng cũng như định nghĩa phim khiêu dâm: không ai nói được cụ thể nó là cái gì, nhưng cứ xem là nhận ra ngay.
Hugo Gernsback, một trong những người đầu tiên sử dụng thuật ngữ “khoa học viễn tưởng,” đã phát biểu rằng:
Năm 1970 William Atheling Jr. đã viết một bài định nghĩa về thuật ngữ “khoa học viễn tưởng” là:
Theo lời cây bút khoa học viễn tưởng gạo cội Robert A. Heinlein, “Định nghĩa ngắn cho hầu hết các tác phẩm khoa học viễn tưởng chắc sẽ như sau: những phỏng đoán thực tiễn về các sự kiện có thể sẽ xảy ra trong tương lai, dựa trên cơ sở kiến thức thực tế trong quá khứ và cả hiện tại, và căn cứ vào sự nắm bắt kĩ lưỡng bản chất cũng như tầm quan trọng của phương pháp nghiên cứu khoa học.” Trong khi đó, định nghĩa của Rod Serling là, “Kỳ ảo (fantasy) là hợp lý hoá những điều không bao giờ khả thi. Khoa học viễn tưởng là khả thi hoá những điều khó xảy ra.” Lester del Rey cũng đã viết rằng, “Đến ngay cả những người tôn sùng nó nhất — nói cách khác là các fan — cũng ngắc ngứ khi phải giải thích về khoa học viễn tưởng,” và chính vì vậy mà tới nay không có một định nghĩa chính thức nào về khoa học viễn tưởng, đơn giản vì “khoa học viễn tưởng không có một ranh giới nhất định nào hết.”
Để tìm hiểu thêm về sự khác biệt giữa khoa học viễn tưởng và kỳ ảo, các bạn có thể đọc thêm bài viết phân tích đâu là khoa học viễn tưởng, đâu là kỳ ảo của bọn mình.
3) Đặc điểm của dòng khoa học viễn tưởng
Các tác phẩm khoa học viễn tưởng chủ yếu vận dụng lối viết lô-gic để mô tả các viễn cảnh tương lai hoặc các bối cảnh thế giới có thể xảy ra. Nghe thì có vẻ giống văn kỳ ảo (fantasy), nhưng khác biệt nằm ở chỗ các yếu tố giả tưởng ở trong truyện khoa học viễn tưởng hầu hết đều có thể trở thành hiện thực dựa trên căn cứ những định luật khoa học đã được chứng minh hoặc chân lý được công nhận (tất nhiên truyện vẫn có thể sử dụng các chi tiết thuần tuý tưởng tượng, không có cơ sở).
Bối cảnh của khoa học viễn tưởng thường khác biệt so với thế giới thực, nhưng lại được người đọc chấp nhận là khả dĩ xảy ra nhờ các phương thức lý giải các yếu tố hư cấu bằng khoa học. Các yếu tố thường gặp trong khoa học viễn tưởng bao gồm:
4) Các thể loại khoa học viễn tưởng
Trước khi đi vào các thể loại nhỏ, đầu tiên hãy đến với hai nhóm khoa học viễn tưởng chính là khoa học viễn tưởng “cứng” (hard science fiction/hard SF) và khoa học viễn tưởng “mềm” (soft science fiction/soft SF).
Khoa học viễn tưởng “cứng”
Khoa học viễn tưởng “cứng” (hard SF) bao gồm những tác phẩm có tính chính xác khoa học rất cao, đặc biệt trong các lĩnh vực khoa học tự nhiên như vật lý, vật lý thiên văn, và hoá học, hoặc miêu tả hết sức chi tiết và hợp lý một thế giới có thể sẽ được hình thành khi khoa học công nghệ đủ tân tiến. Tác phẩm thuộc nhóm này có lượng tiên đoán trở thành hiện thực trong tương lai hoặc gần sát với hiện thực nhiều nhất. Một số tác giả khoa học viễn tưởng “cứng” vốn là người làm nghề khoa học, chẳng hạn Gregory Benford, Geoffrey A. Landis, David Brin, Robert L. Forward, Rudy Rucker và Vernor Vinge. Một số nhà văn đáng chú ý khác chuyên viết về dòng này bao gồm Isaac Asimov, Arthur C. Clarke, Hal Clement, Greg Bear, Larry Niven, Robert J. Sawyer, Stephen Baxter, Alastair Reynolds, Charles Sheffield, Ben Bova, Kim Stanley Robinson, Anne McCaffrey, Andy Weir và Greg Egan.
Khoa học viễn tưởng “mềm”
Nhóm khoa học viễn tưởng “mềm” (soft SF) này bao gồm những tác phẩm sử dụng nền tảng là các môn khoa học xã hội như tâm lý học, kinh tế, chính trị, xã hội học, và nhân chủng học. Đôi lúc nó còn được gán cho các tác phẩm với cốt truyện khó tin, chứa “khoa học” vô lý, và các nhân vật thiếu chiều sâu. Thuật ngữ khoa học viễn tưởng “mềm” còn được áp dụng cho các tác phẩm tập trung chủ yếu vào xây dựng nhân vật và thế giới nội tâm, tâm lý nhân vật (điển hình là 451 độ F của Ray Bradbury). Thường xuất hiện trong nhóm này là các tác phẩm utopia và dystopia, chẳng hạn như 1984 của George Orwell, Brave New World của Aldous Huxley, và Chuyện người tuỳ nữ của Margaret Atwood. Các nhà văn tiêu biểu cho nhóm này bao gồm Ursula K. Le Guin, Philip K. Dick, Stanislaw Lem, Janusz Zajdel, anh em Strugatsky, Kir Bulychov, Yevgeny Zamyatin và Ivan Yefremov.
5) Một số ví dụ về khoa học viễn tưởng trên thế giới
Khoa học viễn tưởng phát triển mạnh mẽ nhất tại các nước phương Tây như Mỹ, Canada và Anh, nhưng điều đó không có khoa học viễn tưởng không lan rộng trên khắp thế giới.
Châu Phi
Khoa học viễn tưởng có một mô típ là thể hiện sự thay đổi về xã hội khi cơ cấu quyền lực bị thay đổi (chẳng hạn như con người bị mất quyền kiểm soát và người ngoài hành tinh lên ngôi). Các nhà văn Châu Phi thường mượn mô típ đó để nói về nạn nô lệ và buôn bán nô lệ. Ngoài ra, còn một mô típ nữa hay xuất hiện trong khoa học viễn tưởng đó và cuộc gặp gỡ giữa con người và các giống loài lạ, và mô típ này có rất nhiều nét tương đồng với xung đột giữa văn hoá, ngôn ngữ, tập quán của Châu Phi với các nước phương Tây trong lịch sử nên thường hay được các nhà văn sử dụng. Các tác giả Châu Phi còn hay dùng thể loại du hành vượt thời gian để bàn về hệ quả của chế độ nô lệ và di cư cưỡng ép đối với mỗi cá nhân và gia đình.
Mohammed Dib, một nhà văn Algeria, đã viết một tác phẩm khoa học viễn tưởng có tên Qui se souvient de la mer (Ai sẽ nhớ về biển?) năm 1962 để bàn về vấn đề chính trị của nước mình. Masimba Musodza, một tác giả Zimbabwe, đã xuất bản cuốn MunaHacha Maive Nei?, cuốn khoa học viễn tưởng đầu tiên viết bằng ngôn ngữ Shona.
Châu Á
Châu Âu
Châu Úc
David G. Hartwell, nhà phê bình văn học và biên tập viên kỳ cựu người Mỹ, đã nói rằng “khoa học viễn tưởng Úc không có chất Úc nào cả.” Nhiều nhà văn khoa học viễn tưởng Úc thực chất là nhà văn quốc tế, sáng tác bằng tiếng Anh và xuất bản cho độc giả thế giới. Thêm nữa là thị trường nội địa Úc rất nhỏ (dân số 21 triệu người), nên doanh số truyện bán được ra nước ngoài là yếu tố tiên quyết
