Khu Di tích lịch sử Đền Hùng thuộc thôn Cổ tích, xã Hy Cương, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ, cách trung tâm thành phố Việt Trì 7km về phía Bắc, cách thủ đô Hà Nội 90km. Khu Di tích lịch sử Đền Hùng được xếp hạng là Di tích lịch sử văn hóa Quốc gia đặc biệt, là nơi thờ tự các Vua Hùng đã có công dựng nước – Tổ tiên của dân tộc Việt Nam. Năm 2012, Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Địa chỉ: Xã Hy Cương, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ.
Điện thoại: 0210.3860.026
Quần thể Khu di tích Di tích lịch sử Đền Hùng gồm các công trình kiến trúc văn hóa, tín ngưỡng sau:
* Khu vực núi Nghĩa Lĩnh (núi Hùng), gồm có: Đền Hạ, chùa Thiên Quang, Đền Trung, Đền Thượng, Cột đá thề, Lăng Hùng Vương và Đền Giếng.
* Khu vực núi Vặn (tên chữ là Ốc Sơn) có Đền thờ Tổ Mẫu Âu Cơ.
* Khu vực núi Sim có Đền thờ Quốc Tổ Lạc Long Quân.
* Khu vực đồi Công Quán và Bảo tàng Hùng Vương
Đền Hạ
Đền Trung
Đền Thượng
Lăng Vua Hùng
Đền Giếng
Đền thờ Tổ Mẫu Âu Cơ
Đền thờ Quốc Tổ Lạc Long Quân
Bảo tàng Hùng Vương
Đền Hạ
Tương truyền rằng nơi đây, mẹ Âu Cơ sinh ra bọc trăm trứng, sau nở thành trăm người con trai. Khi các con khôn lớn, cha Lạc Long Quân mang theo 50 người con về vùng biển quai đê lấn biển, mở mang bờ cõi. Mẹ Âu Cơ mang theo 49 người con ngược lên vùng núi, trồng dâu, chăn tằm, dệt vải, xây dựng cuộc sống. Người con trưởng ở lại làm Vua, dựng nên Nhà nước Văn Lang, truyền được 18 đời đều gọi Hùng Vương.
Đền Hạ được xây dựng vào thời Hậu Lê (thế kỷ XVII – XVIII). Vào thời nhà Nguyễn, thế kỷ XX (năm 1997), Đền được trùng tu tôn tạo. Năm 2010, UBND thành phố Hà Nội công đức tiền tu bổ tôn tạo như hiện nay.
Đền Hạ thờ Thần Núi, 18 đời Vua Hùng và 2 bà công chúa Tiên Dung, Ngọc Hoa – con gái Vua Hùng thứ 18.
Đền Trung
Có tên chữ là Hùng Vương Tổ Miếu. Đền được xây dựng vào thời Trần (thế kỷ XIII). Dưới thời Nguyễn (thế kỷ XIX), Đền Trung được xây dựng lại, kiến trúc có ba gian, quay theo hướng Nam. Tháng 9/2009, Đền Trung được tu bổ, tôn tạo; kiến trúc đền kiểu chữ nhị (=), gồm tiền tế và hậu cung.
Đền Trung thờ thần Núi, thờ 18 đời Vua Hùng và 2 bà công chúa Tiên Dung, Ngọc Hoa – con gái Vua Hùng thứ 18.
Tương truyền, nơi đây Vua Hùng cùng các Lạc Hầu, Lạc Tướng du ngoạn ngắm cảnh và họp bàn việc nước. Vào đời Hùng Vương thứ 6, đã mở cuộc thi để chọn người hiền, tài kế nghiệp.
Lang Liêu là người con trai út đã nghĩ ra cách làm bánh chưng vuông (tượng trưng cho đất), bánh giầy tròn (tượng trưng cho trời), ở giữa bánh chưng có nhân hành, thịt mỡ, đỗ xanh tượng trưng cho vạn vật sinh tồn, bên ngoài gói bằng lá dong xanh tượng trưng cho tình yêu thương đùm bọc của cộng đồng. Vua Hùng khen ngợi bánh thì ngon mà ý thì hay nên đã truyền ngôi cho Lang Liêu nối nghiệp trở thành Hùng Vương thứ 7 (tên húy là Hùng Chiêu Vương).
Đền Thượng
Đền Thượng có tên chữ là “Kính Thiên Lĩnh Điện” (nghĩa là: Điện thờ trời trên núi Nghĩa Lĩnh). Tương truyền: Đây là nơi Vua Hùng và các Lạc Hầu, Lạc Tướng làm lễ cúng tế trời – đất để cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi, nhân khang vật thịnh.
Thế kỷ XV, đền được xây dựng để thờ Thần núi, thờ 18 đời Vua Hùng và hai bà công chúa Tiên Dung, Ngọc Hoa. Trải qua thời gian, Đền Thượng được nhiều lần trùng tu, tôn tạo dưới thời Lê, thời Nguyễn. Năm 2007, đền được đại trùng tu, tôn tạo và mở rộng, xây dựng thêm một số công trình phụ trợ, khu sân vườn cảnh quan để tạo không gian thoáng đãng và rộng rãi cho đồng bào về chiêm bái và tri ân công đức Tiên tổ.
Hằng năm, vào ngày Giỗ Tổ Hùng Vương mùng 10 tháng 3 âm lịch, các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước, các Bộ, ngành Trung ương cùng đoàn đại biểu thay mặt cho đồng bào cả nước trang trọng và thành kính tổ chức nghi lễ dâng hương tri ân, công đức Tổ tiên tại Đền Thượng và cầu mong anh linh tổ tiên phù hộ cho quốc thái, dân an, bách gia trăm họ vạn đại trường tồn.
Lăng Hùng Vương
Tương truyền đây là Lăng mộ của Vua Hùng thứ 6.
Lăng Hùng Vương được đặt ở thế đầu đội sơn, chân đạp thủy, mặt chính quay theo hướng Đông – Nam. Dưới thời nhà Nguyễn, lăng mộ được nhiều lần trùng tu, tôn tạo. Năm 2009, lăng mộ Hùng Vương được đại trùng tu và tôn tạo mở rộng không gian, cảnh quan thêm khang trang.
Đền Giếng
Tương truyền đây là nơi hai bà công chúa Tiên Dung và Ngọc Hoa – con gái Vua Hùng Vương thứ 18 thường đến đây soi gương chải tóc ở Giếng Ngọc khi theo cha đi kinh lý qua vùng này. Để tưởng nhớ công lao hai bà đã giúp dân trị thủy, khai hoang, trồng lúa nước, nhân dân đã xây dựng đền để phụng thờ muôn đời.
Đền được xây dựng vào thời Nguyễn (thế kỷ XIX), kiến trúc kiểu chữ Đinh, quay theo hướng Đông – Nam, gồm 2 tòa: Tiền tế và Hậu cung. Trong hậu cung của đền, trước ban thờ hai bà công chúa vẫn còn chiếc giếng ngọc, nước trong mát quanh năm. Năm 2010, đền được đại trùng tu, tôn tạo và mở rộng thêm kiến trúc như hiện nay.
Tại khu vực Đền Giếng, ngày 19/9/1954, Chủ tịch Hồ Chí Minh về thăm viếng Đền Hùng, thắp hương viếng Tổ tiên và chọn Đền Giếng làm nơi gặp mặt và nói chuyện với cán bộ Sư đoàn 308 – Đại đoàn quân Tiên Phong để giao nhiệm vụ tiếp quản Thủ đô Hà Nội, Bác đã căn dặn: “Các vua Hùng đã có công dựng nước/ Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước”.
Trải qua thời gian, đền được nhiều lần trùng tu, tôn tạo vào các năm: 1922, 1925, 1999. Năm 2010 đền được đại trùng tu, tôn tạo và mở rộng thêm kiến trúc như hiện nay.
Đền thờ Tổ Mẫu Âu Cơ
Đền Tổ Mẫu Âu Cơ được xây dựng trên đỉnh núi Vặn (tên tự là Ốc Sơn) thuộc thôn Cổ Tích, xã Hy Cương, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ. Đền được khởi công xây dựng tháng 8/2001 và khánh thành tháng 1/2005. Từ chân núi lên tới đền qua 553 bậc đá.
Đền thờ Tổ mẫu Âu Cơ kiến trúc kiểu chữ Đinh, gồm hai tòa: Đại bái và hậu cung. Kết cấu kiến trúc đền được xây dựng theo kiểu truyền thống kết hợp hiện đại. Các họa tiết trang trí làm mô phỏng theo hoa văn trên trống đồng Đông Sơn được cách điệu như: hình ảnh người giã gạo, hình ảnh chim lạc, mái làm đầu đao cong vút kiểu cánh chim Lạc.
Theo truyền thuyết kể rằng: Sau khi Âu Cơ kết duyên cùng cha Lạc Long Quân ở động Lăng Sương (nay thuộc xã Trung Nghĩa, huyện Thanh Thuỷ, tỉnh Phú Thọ), bà có thai sau 3 năm, 3 tháng, 10 ngày thì trở về núi Hùng (khu vực đền Hạ, núi Nghĩa Lĩnh ngày nay) thì trở dạ và sinh ra một bọc trăm trứng, sau nở thành trăm người con trai. Nguồn gốc của cộng đồng người Việt, nghĩa “Đồng bào” (cùng một bọc) được xuất xứ từ đây.
Khi các con khôn lớn, cha Lạc Long Quân đưa 50 người con xuôi về vùng biển mở mang bờ cõi, mẹ Âu Cơ đưa 49 người con lên vùng núi sinh cơ lập nghiệp, khai khẩn đất hoang, trồng dâu, nuôi tằm, dệt vải xây dựng cuộc sống ấm no. Để muôn đời tưởng nhớ người mẹ huyền thoại, thiêng liêng của cả dân tộc, con cháu đã xây dựng đền đài uy linh, cổ kính để đời đời thờ phụng.
Hàng năm, vào ngày “Tiên giáng” mồng 7 tháng Giêng và ngày “Tiên thăng” 25 tháng Chạp, con cháu khắp mọi miền đất nước lại trở về nguồn cội, thành kính dâng hương để tưởng nhớ công ơn trời biển của Tổ Mẫu Âu Cơ.
Đền thờ Quốc Tổ Lạc Long Quân
Đền thờ Quốc Tổ Lạc Long Quân nằm trong quần thể Di tích lịch sử Đền Hùng được xây dựng trên núi Sim, xã Chu Hóa, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ. Đền được khởi công xây dựng tháng 3/2007 và khánh thành vào tháng 3/2009.
Đền thờ có chính kiến trúc kiểu chữ Đinh (J), quay theo hướng Tây Nam, gồm 3 tòa: Tiền tế, Đại bái và Hậu cung. Hậu cung là nơi đặt tượng cha Lạc Long Quân trong tư thế ngồi trên ngai, dáng vẻ uy linh. Tượng đúc bằng chất liệu đồng, nặng 1,5 tấn, cao 1m98. Hai bên là tượng Lạc hầu và Lạc tướng đang đứng chầu.
Hằng năm, vào mùng 6/3 âm lịch, là ngày giỗ của cha Lạc Long Quân, con cháu khắp mọi miền đất nước lại nô nức hành hương về cội nguồn thành kính tri ân công lao của các bậc tiền nhân đã có công dựng nước và giữ nước, cùng tham dự ngày Giỗ Tổ Hùng Vương – Lễ hội Đền Hùng mùng 10 tháng 3.
Bảo tàng Hùng Vương
Bảo tàng Hùng Vương được khởi công xây dựng năm 1987 và khánh thành vào dịp Giỗ Tổ Hùng Vương mùng 10 tháng 3 năm Quý Dậu – 1993. Năm 2017, Bảo tàng Hùng Vương được tu sửa và chỉnh lý trưng bày.
Bảo tàng Hùng Vương là nơi lưu giữ, trưng bày nhiều tài liệu hiện vật quý, trong đó có hàng nghìn hiện vật được khai quật tại các di chỉ thuộc các giai đoạn văn hóa Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun và Đông Sơn – đó là những minh chứng khoa học để góp phần nghiên cứu, tìm hiểu về thời đại Hùng Vương – thời đại mở đầu dựng nước của dân tộc Việt Nam.
Các tài liệu hiện vật gốc và tài liệu khoa học phụ trợ được trưng bày tại Bảo tàng theo các nội dung chủ đề sau: Phòng 1 với chủ đề “Đất nước, con người thời nguyên thủy”; Phòng 2 với chủ đề “Bắt đầu thời dựng nước”; Phòng 3 với chủ đề “Sự nghiệp dựng nước Văn Lang của các Vua Hùng”; Phòng 4 với chủ đề “Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương – Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại”; Phòng 5 với chủ đề “Chủ tịch Hồ Chí Minh với Đền Hùng”.
