Khi lớn lên, biệt danh mà mẹ tôi đặt cho tôi là ‘đồng hồ tốc độ’, và tôi bắt đầu tự học tiếng Đức khi mới 9 tuổi để bắt kịp 10 ngôn ngữ mà cha mẹ tôi nói với nhau.
Thật ra, đòi hỏi phải xuất sắc trong mọi hoàn cảnh đã ăn sâu vào tâm lý người Nigeria, đến mức khẩu hiệu không chính thức của quốc gia này là “Naija no dey carry last” (Nigeria không bao giờ về cuối).
‘Kẻ khổng lồ châu Phi’
Tâm lý chiến thắng này hiển hiện ở trong và ngoài nước.
Nigeria là đất nước của 370 bộ lạc và 500 ngôn ngữ khác nhau. Ảnh Getty Images
Nigeria là quốc gia đông dân nhất ở châu Phi và, theo Bloomberg, hiện là nền kinh tế lớn nhất châu lục – vốn mang đến cho chúng tôi biệt hiệu nổi tiếng ‘kẻ khổng lồ châu Phi’.
Những tấm gương thành công sáng chói của người Nigeria có thể thấy trên văn đàn, các bảng xếp hạng âm nhạc quốc tế và khắp cộng đồng kiều dân Nigeria ở nước ngoài.
Siêu sao từ Lagos, Wizkid đã đứng đầu bảng xếp hạng 100 bài hát được ưa thích nhất (Billboard Hot 100) với ca khúc One Dance (hát cùng Drake), và là nghệ sĩ Afrobeats (nhịp điệu châu Phi) đầu tiên đứng đầu một chương trình cháy vé tại Nhà hát Hoàng gia Albert Hall ở London.
Nigeria là quê hương của Wole Soyinka, nhà viết kịch da đen đầu tiên của châu Phi giành giải Nobel Văn học, và Chimamanda Ngozi Adichie, tác giả cuốn tiểu thuyết ‘Nửa mảnh Mặt trời Vàng’ gần đây đã được bầu chọn là cuốn sách hay nhất từng đoạt Giải thưởng của Phụ nữ về tiểu thuyết trong vòng 25 năm qua.
Theo Viện Chính sách Di cư, 61% người Mỹ gốc Nigeria từ 25 tuổi trở lên có bằng sau đại học, khiến họ trở thành một trong những nhóm sắc tộc ‘thành công’ nhất ở Mỹ.
Được mệnh danh là ‘Kẻ khổng lồ ở châu Phi’, Nigeria là một nôi văn hóa lớn của lục địa đen. Ảnh minh họa của Getty Images
A, còn nữa. Tài năng chơi Scrabble của tôi không phải ngẫu nhiên: Nigeria đã giành được ba trong số năm chức vô địch gần nhất của Hiệp hội người chơi Scrabble tiếng Anh thế giới.
Mặc dù động lực bên trong để thành đạt và vươn lên có vẻ không hiển nhiên đối với người ngoài, nhưng du khách có vô số cơ hội để mục sở thị người Nigeria nỗ lực vươn lên – nếu họ biết điều mình tìm kiếm.
Trên khắp Nigeria, những người mơ ước vô địch Scrabble cày nó trong các sảnh bình dân, các quán rượu cọ và nhà người dân, và trò chơi trí tuệ này hiện đã được chính phủ Nigeria chính thức xếp loại là một môn thể thao.
Dạo bước qua Chợ Wuse sôi động của Abuja, bạn nhất định sẽ đụng phải những khách hàng thông minh đang cố có được mức giá tốt nhất bằng cách cố gắng thương lượng với các lái buôn bằng ngôn ngữ của họ – và với hơn 370 bộ tộc và 500 ngôn ngữ được sử dụng ở Nigeria, đây không hề việc dễ dàng.
Nếu bạn tình cờ nhìn thấy (và nghe thấy) đám cưới ở Nigeria vốn là sự kiện náo nhiệt, bạn có thể nhận thấy sự khẳng định địa vị thể hiện qua trang phục của phụ nữ: khăn trùm đầu gele cao ngất, những món đồ thiết kế phô trương, vải Dutch Wax nhập khẩu và trang sức bằng vàng. Mỗi món đều là công cụ để lên mặt với người khác và hô to lên rằng “a ti de” (chúng tôi đã đến!).
Kỳ vọng từ nhỏ
Từ nhỏ, các em bé Nigeria đã được cha mẹ dạy cần phải mạnh mẽ vươn lên trong cuộc sống để thành đạt. Ảnh minh họa Getty Images
Vậy thì điều gì đứng đằng sau tâm lý ‘Nigeria không bao giờ về cuối’ này?
Trẻ em Nigeria được đặt những kỳ vọng lớn lao ngay từ khi còn nhỏ.
Chúng tôi được dạy phải kết hôn đàng hoàng, tích lũy nhiều bằng cấp và kiếm đủ tiền để chăm sóc cha mẹ lúc tuổi già.
Con đầu mang theo gánh nặng của những kỳ vọng này và lý tưởng nhất là phải hỗ trợ cho các em.
Mọi người cảnh báo rất nhiều là đừng theo những nghề nghiệp ‘phi truyền thống’ như làm nghệ thuật, mà thay vào đó phải làm những công việc hái ra tiền vốn có những chức danh được xã hội kính trọng như bác sĩ, luật sư hoặc kỹ sư.
Cùng với những bài hát ru và văn học dân gian, chúng tôi lớn lên bằng những câu chuyện về những gian khổ của cha ông; những câu chuyện về cuộc nội chiến Biafran, chế độ độc tài quân sự, hay cục diện phức tạp như thế nào khi người Anh nắm quyền trước khi chúng tôi giành được độc lập vào năm 1960.
Nếu cha ông chúng tôi có thể đi qua khỏi những chuyện đó và tự mình làm nên điều gì đó, thì thế hệ Internet chúng tôi chắc chắn cũng làm được.
“Có một yếu tố cố hữu trong văn hóa Nigeria là con cái phải thành đạt hơn cha mẹ về mọi mặt,” Victor Body-Lawson, kiến trúc sư, nghệ sĩ và nhà giáo dục tại Đại học Columbia ở New York vốn được sinh ở Lagos, cho biết.
“Kết quả là, cha mẹ thúc đẩy con cái, tạo động lực cho chúng đạt thành tích và bọn trẻ được nhồi nhét niềm tin này.”
Nigeria được coi là xã hội theo tinh thần tập thể. Các cá nhân theo đuổi thành công là cam kết cho sự an lạc, niềm tự hào và sự thịnh vượng của gia đình hay bộ tộc.
Do đó, chúng tôi được tạo động lực mạnh mẽ để tránh nỗi tủi hổ do thất bại hoặc liều lĩnh.
Ngay cả quốc ca của chúng tôi cũng có lời thề đạt được ‘những đỉnh cao vời vợi’ và lời nhắc nhở nghiêm khắc rằng “công sức của những anh hùng của chúng ta trong quá khứ sẽ không bao giờ vô ích”.
Đổi giọng cho sang
Một trong những tính cách kỳ lạ của người Nigeria là sẵn sàng giả giọng các vùng miền khác để được ‘sang trọng’ hơn. Ảnh minh họa Getty Images
Là con gái của một nhà ngoại giao Nigeria, vốn thường xuyên ăn tối với các tổng thống, có nhiều điều để tôi phấn đấu theo kịp.
Một bức ảnh chụp cha tôi với Nelson Mandela treo trên đầu trong phòng khách như lời nhắc nhở về những điều chúng tôi có thể làm được cũng như ngầm mong đợi ở chúng tôi.
Chúng tôi được giáo dưỡng trong một cuộc sống rày đây mai đó giữa Namibia, Hà Lan và Nigeria, nhưng chính những năm tháng thơ ấu của tôi ở Nigeria đã đánh thức trong tôi mong muốn đạt thành tích xuất sắc.
Ngay từ bậc tiểu học, trẻ em Nigeria đã được xếp hạng từ đầu đến cuối cho mỗi môn học và hạng tổng thể vào cuối mỗi năm học.
Khi gia đình chúng tôi chuyển đến Nigeria, bạn đồng trang lứa 7 tuổi của tôi đã thuộc làu bảng tuần hoàn, và thời khóa biểu của chúng đầy các hoạt động ngoại khóa, đọc sách sau giờ học và đi lễ nhà thờ.
Tiếng Anh là ngôn ngữ chính thức ở Nigeria và ai nói ngữ điệu nước ngoài chứng tỏ người đó học cao, giàu có và thành đạt.
Vì vậy, nhiều người Nigeria học đòi đổi giọng để nghe có vẻ ‘sành điệu’ hơn.
Chúng tôi gọi đó là ‘ngữ âm thổi’ và nó là ngữ điệu xuyên Đại Tây Dương rối rắm, không phải giọng Anh, giọng Mỹ hoặc đại diện cho bất kỳ nhóm dân số nào Nigeria.
Nhưng thật thú vị, giọng phi ngữ điệu này chỉ ra đích xác người Nigeria ở bất kỳ nơi nào trên thế giới.
Một chàng trai trẻ mà tôi gặp ở The Hague đã từng tìm cách nói lời đường mật với bạn tôi bằng giọng mũi sai rất đặc trưng, và điều này ngay lập tức cho tôi biết rằng anh ta là đồng hương.
Khi tôi hỏi anh ta đến từ đâu, anh ta nói, “Pennsylvania, Hoa Kỳ.” Tôi nhìn anh ta với ánh mắt đầy hiểu biết và hỏi anh ta đến từ vùng nào của Nigeria. “Bang Ogun”, anh ta cười khúc khích.
Thuật giả giọng này có liên hệ chặt chẽ với sự biến đổi của xã hội.
Khi chị tôi trở lại Nigeria sau 15 năm sống ở nước ngoài, nhiều bạn học cũ của chị nói với chị bằng ‘giọng Mỹ’, mặc dù sự thật họ chưa hề ra khỏi đất nước.
Đối với du khách đến Nigeria, nhân viên tại các cửa hàng, nhà hàng và quán bar sẽ điều chỉnh cách họ nói chuyện với bạn sau khi đánh giá trang phục, ngữ điệu của bạn và liệu bạn có phải oyinbo – cách nói thông tục để chỉ người da trắng hoặc người không phải gốc Phi – hay không.
Bạn cũng có thể nghe thấy giọng sai này trên chương trình tin tức quốc gia và trong phim.
‘Phải là ai đó’
Sự biến đổi của xã hội, sự giàu có và ‘thành đạt’ cũng là những chủ đề phổ biến trong các bộ phim Nollywood.
Tâm lý lăn xả vào công việc cũng là một tính cách tốt của người Nigeria. Ảnh minh họa Getty Images
Ngành công nghiệp điện ảnh của Nigeria đã vượt Hollywood vào năm 2009 và hiện là nền điện ảnh lớn thứ hai thế giới, chỉ sau Bollywood, sản xuất khoảng 50 phim mỗi tuần.
Phim có doanh thu cao nhất của Nollywood tính đến thời điểm hiện tại là ‘The Wedding Party’, một phim hài lãng mạn mô tả cuộc hôn nhân hỗn loạn giữa một người thừa kế có danh có phận và một phụ nữ ở tầng lớp xã hội thấp hơn.
Người mẹ giàu có của chú rể thì nói bằng ngữ điệu nước ngoài, trong lúc cha mẹ cô dâu đặc sệt giọng gốc Nigeria. Một chuyên viên tổ chức đám cưới làm việc hùng hục cũng dùng giọng giả Anh, nhưng lại chuyển sang nói giọng Yoruba và nói thứ tiếng Anh Pidgin khi những vị khách sang trọng mà cô muốn tạo ấn tượng tốt đã rời đi.
Nguyên do của khát vọng không giới hạn này là sự thật rằng người Nigeria coi nặng việc được tôn trọng; họ ngoan cường, chăm chỉ, bị thúc đẩy vì địa vị và kèn cựa với nhau.
Khi phải cạnh tranh với hơn 195 triệu người Nigeria khác, tâm lý xắn tay áo lên chắc chắn đem lại lợi thế cho họ.
Không có gì lạ khi người Nigeria làm nhiều việc hoặc hối hả làm thêm việc phụ như buôn bán quần áo hoặc thực phẩm.
Người Nigeria thường dùng chức danh nghề nghiệp để giới thiệu bản thân, ngay cả trong bối cảnh không chính thức.
Họ cũng vui vẻ trách những ai không chào hỏi họ đàng hoàng.
Cho dù hoàn cảnh nào đi nữa bạn cũng không được gọi người lớn tuổi bằng tên.
Bạn sẽ được nhắc nhở rằng bạn không phải là bạn bằng vai phải lứa với họ và phải gọi họ là ‘Cô’ hay ‘Chú’ nếu biết họ hoặc ‘Quý Ông’ hay ‘Quý Bà’ nếu không biết.
Quyền lực, thành công và sự kết nối không chỉ là những thứ cần có mà còn ở mức độ nào đó là điều thiết yếu cho cuộc sống hàng ngày ở Nigeria.
Ngay cả đến gặp một nhân viên ngân hàng bạn cũng cần phải biết ai đó làm việc tại ngân hàng mà bạn phải ‘sắp xếp’ bằng quà tặng hay hối lộ mỗi lần cần đến ngân hàng, do đó khách đến đây sẽ có lợi thế nếu hỏi khách sạn, chủ nhà hoặc bất kỳ bạn bè địa phương nào họ rằng có biết liên hệ nào đó có thể giúp mọi việc suôn sẻ hay không.
Để có thể tồn tại trong xã hội này, bạn phải là ‘ai đó’ hoặc ‘con cái của ai đó’.
Tiến sĩ James Yeku, phó giáo sư về Khoa học Nhân văn Kỹ thuật số Châu Phi tại Đại học Kansas, tin rằng động lực vươn tới thành công của người Nigeria bắt nguồn từ những khó khăn.
“Những người Nigeria hiểu biết về sự mong manh của cơ sở hạ chính là những người kinh doanh giỏi nhất trên thế giới, và họ khoe khoang sự thành công trong công việc như cách để khẳng định bản thân.”
Yeku nói rằng người Nigeria định nghĩa thành công bằng những gì họ có và những gì họ có thể cho thấy là họ có.
Nếu bạn được mời vào phòng khách ở Nigeria, bạn có thể nhìn thấy một bức chân dung cực lớn của gia chủ, một biểu tượng rõ ràng cho việc ‘tôi đã vượt qua thử thách để thành đạt’.
Vượt qua thử thách để thành công như là một gen có sẵn trong con người Nigeria. Ảnh minh họa Getty Images
Và khi bạn gặp một người mới quen trên đường phố ở Nigeria, bạn có thể sẽ được nghe tới tấp những câu chuyện về thành tích, điểm số cao và những chuyến đi nước ngoài của người đó.
Theo Kimberly Ihekwoaba, một nhà viết quảng cáo Nigeria, đặc tính cạnh tranh và xu hướng đạt thành tích quá mức của quốc gia này có những mặt hạn chế.
“Người Nigeria bình thường rất siêng năng; tuy nhiên, nhược điểm là mọi người thường xuyên so đo với nhau. Do địa vị chỉ mang tính tương đối, nên sẽ luôn có những người xán lạn hơn và giỏi hơn,” bà nói.
Người Nigeria chắc chắn được huấn luyện để làm việc chăm chỉ và thi đấu hết mình, đồng thời vô cùng tự hào về việc họ ‘không bao giờ về cuối’ – không chỉ trong trò chơi Scrabble và chắc chắn không phải trong việc đạt thành tích quá mức.
(Theo BBC)
