đơn giản là cư xử theo cách mà mình biết là đúng.
Người ngay thẳng cũng hành xử dựa trên việc suy nghĩ về cách mình cư xử sẽ ảnh hưởng tới người khác như thế nào hoặc mình sẽ cảm nhận về chính bản thân mình như thế nào sau đó.
Sự ngay thẳng bao gồm việc mình nghĩ – nói – hành động thống nhất, logic, tất nhiên logic khác với ngụy biện. Nếu bạn gặp người nói một kiểu, làm một kiểu – bạn có cảm thấy nổi da gà? Hay bạn gặp một người nghĩ một đàng, nói/làm một hướng, bạn có thấy nổi giận, hoặc tội nghiệp? Đó là những con người thiếu trưởng thành, yếu ớt – họ phải chà đạp chính mình để thích nghi, để đạt được những mục tiêu ngắn hạn – về dài hạn, họ thua toàn bộ.
Nếu tiếp tục quan sát xung quanh, cộng đồng người việt, bạn sẽ gặp nhiều người mâu thuẫn – họ biết những điều sai trái, xấu nhưng không nói/làm vì công bằng, vì lẽ phải; suy nghĩ về sự thật/ điều phải quấy xung quanh, nhưng không dám bộc lộ, có lẽ bởi nỗi sợ, bởi những ám ảnh về mất mát, chịu đau đớn hay thiệt thòi. Bởi vậy, người ta mới nói “im lặng trước cái xấu/ ác có nghĩa là đồng lõa”. Không thể có giải thích nào phù hợp hơn cho những kẻ chờ thời, “ngậm miệng ăn tiền”, câm nín trước bất công, yếm thế của đồng loại.
Trên thực tế, việc “mở miệng” có rất nhiều lợi ích nhé: ngôn ngữ là cái vỏ tư duy – và ngay cả việc tư duy thì cũng bằng ngôn ngữ; nhờ mở miệng mình tiếp tục tư duy, và biết được mình tư duy như thế nào – do đó có cơ hội sửa chữa cái sai, điều chỉnh nhận thức; mặt khác, việc nói làm sâu sắc suy nghĩ của bản thân, mở rộng chiều sâu của ý thức, đi tới những vùng miền vô thức, khám phá những tri kiến tự thân; hơn nữa, việc nói sẽ củng cố hành động – nó là việc tư duy trước khi hành động, bởi vậy, hành động sẽ an toàn hơn, hiệu quả hơn. Bởi thế, biểu đạt bằng lời chính là việc phản biện, tự phản biện lành mạnh. Đồng thời, việc nói là một kênh dẫn cho cảm xúc thỏa đáng – chẳng phải bạn cảm thấy thật dễ chịu sau khi diễn đạt được bản thân thông qua những từ ngữ thích hợp hay sao, hay thậm chí, đọc ai đó diễn đạt giống những điều bạn cảm nhận, chẳng phải bạn vui như bắt được vàng sao? Được biểu đạt bản thân bằng ngôn ngữ, rất nhiều khi giống như trút được một gánh nặng trĩu trên vai.
Việc nói do đó là một giai đoạn trộn lẫn lý thuyết và thực hành – bạn hẳn trải qua pha thu thập dữ liệu, so sánh, phân tích, sắp xếp dữ liệu, và với cơ sở dữ liệu, bạn tiếp tục tạo ra thông tin – kiến thức để tăng trưởng bản thân, giao tiếp và góp phần mình cho cộng đồng. Việc giao tiếp đồng thời sẽ tiếp tục cung cấp cho bạn dữ liệu, củng cố sự phát triển nhận thức của cá nhân bạn, và người càng thông thái, người đó càng tử tế, đạo đức.
Trong tâm lý học, có một cơ chế phòng vệ tên là “chuyển sang hành động”, đó là việc rút ngắn như có thể khoảng cách từ kích thích đến hành động, đó chính là sự thiếu vắng của tư duy. Một điển hình của chuyển sang hành động chính là tụi trẻ vị thành niên, chúng bị kích thích bởi những lôi kéo xung quanh hoặc những mâu thuẫn nội tại, và hành động bồng bột, mà không kiểm soát được mình hoặc không nhận thức được hậu quả của hành vi đó. Vì vậy, việc “nói” chính là việc củng cố nhận thức dẫn đường.
Người Việt hay nói với nhau: “thật thà, thẳng thắn thì thua thiệt”. Người ta cổ vũ sự im lặng, cổ vũ nói điều người khác hài lòng – sự lươn lẹo, vòng vèo. Người ta khuyên nhau khôn ngoan, biết sống. Người ta nói với nhau những điều vô thưởng vô phạt. Người ta buôn dưa lê để tự lừa mình bù đắp cho việc thiếu sự biểu đạt, mà cũng có thể do ảo tưởng bù đắp này mà người ta bà tám mãi cũng không thể thỏa mãn. Người ta giao tiếp mà thiếu ý nghĩa, nội dung, người ta không giúp được nhau trở nên giàu có về trí tuệ – tinh thần.
Những giá trị con người mà thế giới bảo vệ, giáo dục, thì ở Việt Nam, nó lại thành sự thiếu thích nghi, thậm chí ngốc nghếch. Liệt kê một số giá trị mà Unesco dạy cho trẻ em nhé, thử xem ngay cả đối với người lớn nó trừu tượng cỡ nào: tự do, hòa bình, yêu thương, tôn trọng, trách nhiệm, khoan dung, trung thực, đoàn kết. Vậy điều gì khiến cho nó xa lạ thậm chí đảo nghịch với xu hướng của thể giới? Điều gì đã hình thành nên tư duy đóng kín và do đó tha hóa dần? Có lẽ nên nhường việc đặt thêm các câu hỏi khác cho người đọc, và việc tìm câu trả lời cũng chính là bổn phận của cá nhân.
Quay trở lại sự ngay thẳng – đó là một phẩm tính, mà nó đồng nghĩa với uy tín, với khả năng gia nhập và khẳng định vị trí của cá nhân trong cộng đồng. Thiếu nó, nhẹ thì bị chê cười, nặng thì bị phỉ nhổ. Và con người có quyền lựa chọn mình tử tế hay không. Thượng đế cho con người sự tự do tư duy là như vậy
Ngô Thị Thu Huyền.
